Gratë që bënë hapa revolucionarë në shkencë

Kur bëjmë pyetjen: “Cilët janë shkencëtarët më të mëdhenj të të gjitha kohërave?”, na vijnë ndër mend emra si Njutoni, Ajnshtajni etj. Pa diskutim janë shkencëtarë me zbulime të jashtëzakonshme, por shpeshherë mbeten jashtë liste femrat shkencëtare, të cilat kanë bërë hapa revolucionarë në shkencë.

Sot, me rastin e Ditës Ndërkombëtare të Gruas në Shkencë, do të kujtojmë disa nga emrat më të shquar, që sfiduan çdo paragjykim. Shumë prej tyre, edhe pse iu mohua autorësia e zbulimit, nuk iu njohën meritat, apo nuk iu dha çmimi i merituar, me një forcë revolucionare prej gjeniu, e me hijeshi prej femre, arritën të lënë gjurmë në historinë njerëzore.

Ada Lovelace, matematikane (10 dhjetor 1815-27 nëntor 1852)

Lovelace vlerësohet si programuesja e parë kompjuterike, shumë kohë para se të shpikeshin kompjuterat modernë. Shënimet e saj mbi motorin analitik të propozuar nga Charles Babbage, njihet si algoritmi i parë kumpjuterik.

Marie Curie, fizikane dhe kimiste (7 nëntor 1867-4 korrik 1934)

Midis shumë arritjeve të Kyrisë përmendim zbulimin e radioaktivitetit dhe shpikjen e një njësie lëvizëse të rrezeve X, që është përdorur gjatë Luftës së Parë Botërore. Bashkë me të shoqin, Pierre Curie, zbuloi elementet radioaktive, si polonium dhe radiumin, si dhe zhvilloi teknika për izolimin e izotopeve radioaktive. Në vitin 1903, Curie u bë gruaja e parë që fitoi çmimin Nobel. Pasi e fitoi këtë çmim në Fizikë, e fitoi në fushën e Kimisë, duke u bërë personi i parë që fiton dy herë të njëjtin çmim.

Janaki Ammal, botanist (4 nëntor 1897-7 shkurt 1984)

Janaki është shkencëtarja e parë e bimëve në Indi. Ajo zhvilloi disa specie hibride që rriten edhe sot. Janaki shquhet për zërin e saj të fuqishëm në mbrojtje të biodiversitetit në Indi.

Chien-Shiung Wu, fizikane (31 maj 1912-16 shkurt 1997)

Wu ishte shkencëtarja e parë që konfirmoi dhe më vonë përsosi teorinë e prishjes radioaktive të Enrico Fermi. Ajo është e njohur gjithashtu për “eksperimentin e saj Wu”, i cili përmbysi teorinë e barazisë në fizikë. Këtë zbulim e vijuan kolegët e saj, Tsung Dao Lee dhe Chen Ning Yang, të cilët fituan çmimin Nobel në fizikë në vitin 1957. Shpeshherë janë bërë krahasime mes saj dhe Marie Curie, duke e quajtur “Curie kineze”, apo “Mbretëresha e Kërkimeve Bërthamore”.

Katherine Johnson, matematikane (26 gusht 1918-24 shkurt 2020)

Llogaritjet e Johnson-it për mekanikën orbitale, si një punonjëse e NASA-s, u bënë motivi dhe ishin arsyeja e dërgimit të njeriut të parë në hapësirë. Ajo u bë e famshme kur historia e saj u ekranizua në filmin Hidden Figures.

Rosalind Franklin, kimiste (25 korrik 1920-16 prill 1958)

Rosalind Elsie Franklin (25 korrik 1920 – 16 prill 1958) është një kimiste angleze, zbulimi i së cilës lidhet me strukturat molekulare të AND-së. Pavarësisht gjithë kontributit të saj në shkencë, punët e saj u vlerësuan më shumë pas vdekjes.

Vera Rubin, Astronom (23 korrik 1928-25 dhjetor 2016)

Rubin zbuloi mospërputhjen midis lëvizjes këndore të parashikuar të galaktikave dhe lëvizjes së vëzhguar, duke studiuar kthesat e rrotullimit galaktik. Ky fenomen njihet si problemi i rrotullimit të galaktikave dhe ishte dëshmi e ekzistencës së materies së errët. Megjithëse fillimisht u pranua me skepticizëm, rezultatet e Rubin u konfirmuan dekada më vonë. New York Times shkruan se trashëgimia e saj në shkencë duhet të vlerësohet njëlloj si ajo e Kopernikut.

Gladys West, matematikane

Puna e West lidhet me zhvillimin e rimodelimit matematik të formës së Tokës, i cili shërbeu si themeli i teknologjisë GPS. Kontributet jetësore të West në teknologjinë GPS u rizbuluan kur Alpha Kappa lexoi një biografi të shkurtër që West kishte paraqitur. West u fut në Sallën e Famës të Forcave Ajrore të Shteteve të Bashkuara në vitin 2018, duke u nderuar nga Komanda Hapësinore e Forcave Ajrore.

Flossie Wong-Staal, virologe dhe biologe molekulare (27 gusht 1947)

Flossie Wong është virologe kinezo-amerikane dhe biologe molekulare. Ajo është shkencëtarja e parë që klonoi HIV-in dhe përcaktoi funksionet e gjeneve të tij. Ky ishte një hap i madh për të provuar që HIV-i është shkaku i AIDS-it.

Jennifer Doudna, biokimiste (19 shkurt 1964)

Jennifer Anne Doudna është një biokimiste amerikane, e njohur për punën e saj mbi gjenin CRISPR, për të cilin iu dha çmimi Nobel në Kimi, në vitin 2020. Përmes këtij gjeni, ajo synon reduktimin e disa sëmundjeve.

E ndërsa flasim për shkencëtaret nëpër botë, lind natyrshëm pyetja po në Shqipëri? Sigurisht që nuk mund të lëmë pa përmendur në këtë listë shkëncëtaret shqiptare, si: Sabiha Kasimati; ndërsa sot kemi Luljeta Bozon, Mimoza Hafizin, Laura Mersini-Houghton, Argita dhe Detina Zalli (në SHBA), Edor Kabashi etj.

Sabiha Kasimati (15 shtator 1912 – 26 shkurt 1951)

Sabiha ishte një iktiologe (zoologe) shqiptare dhe disidente e regjimit komunist në Shqipëri. Puna e Sabihas “Peshqit e Shqipërisë”, që dëshmonte mbi pasurinë nënujore të liqeneve, lumenjve dhe deteve Shqiptare, nuk u botua nën autorësinë e saj, por nën emrin e shkencëtarit rus Anatolu Poliakov dhe dy studiuesve shqiptarë në vitin 1955. Kasimati krijoi idenë e një Muzeu Kombëtar të Shkencës.

Sigurisht, lista është shumë më e gjatë. Ju ftojmë të lexoni librin “50 gratë më me ndikim të epokës sonë” nga Albas, për t’u njohur më gjerësisht me historinë e tyre. Në një botë ku privilegji ishte i burrave, gratë rishkruan rregullat e shoqërisë!

https://albas.al/botime/50-grate-me-me-ndikim-te-epokes-sone/

Nga Parajsa Shtini